Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңес жиынында инженерлік-техникалық маман даярлаудың ұлттық үлгісін әзірлеуді тапсырып, бұл – «отандық өнеркәсіп үшін ерекше өзекті мәселе екенін» айтты.
Жалпы, бүгінгі қоғам ұмыта бастаған инженер не кәсіп? Ол – ғылыми жаңалықтарды өнеркәсіпке енгізіп, өмір сапасын жақсартуды көздейтін жоғары білім және білікті кәсіп. Инженер – материалдар мен құрылғыларды есептеу әдістерін терең меңгерген, соны сауатты сызып, оқи алатын маман. Сондай-ақ ол – техникалық жобалау жөнінде ұсыныс беріп, өнеркәсіп, техника, технология, т.б. нысандар құрылысының техникалық-экономикалық негіздемелерін жасайтын, техникалық құжаттарды әзірлейтін, конструкциясын талдайтын, іске қосуға дейінгі жұмыстарын реттейтін жоғары интеллектуалдық-инновациялық мамандық. Инженер – қолда бар мүмкіндіктің тиімді жаңа әдісін есептеп, қажетті жоба шешімін табушы.
Тарихына келсек, біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырда әскери механизмдерді жасаушыларды «инженер» деп атаған. Кейін инженер атағы жеке адамдарға берілген. Мысалы, мұндай атаққа әйгілі өнертапқыш Леонардо да Винчи ие болған. Ол түрлі сызбадан бөлек сүңгуір костюм, парашют, дельтаплан, тікұшақ, прожектор, т.б. ойлап тапқан. Орта ғасырда Ирактан шыққан әл-Жазари де инженер атанған. Ол түрік Артықоғлы әулетінің сарайлары арнап су соратын бес механизм ойлап шығарған. Оның екі жақты поршеньді сорғыш машинасы машинажасау саласында маңызды рөл атқарды.
Қайта өрлеу дәуірінде Уильям Гилберт инженер деңгейіне көтеріліп, 1600 жылы «электр» терминінің негізін қалады. Ал алғашқы бу қозғалтқышы машинасын 1698 жылы ағылшынның инженер-механигі Томас Савери жасаған. Шотланд инженері Джеймс Уотт 1768 жылы ең алғашқы бу машинасы қуатының бірлігі ретінде ат күшін енгізген.
ХХ ғасырдың танымал инженериясында сербтік физик әрі инженер Никола Тесланың орны бөлек. Ол электр машиналары құрылымын дамытып, 24 түрін ұсынған. Жаңа коммутатор мен регулятор ойлап тапқан. Немістің автоинженері Карл Бенц 1886 жылы патент алып, «Мерседес-Бенц» автомобиль зауытының негізін қалаған. Ресей-неміс инженері әрі физигі Борис фон Якоби айрықша электрқозғалтқышты өмірге әкелді. Франция инженері Дизель Рудольф iштен жанатын қозғалтқыш жасаған. Румын инженері Элиса Замфиреску – инженер дәрежесін алған алғашқы әйелдің бірі. Украинада туған Сергей Королев – ғарыш зымыраны негізін қалаушы конструктор.
Қазақ инженерлеріне келсек, Түркістан автономиясы үкіметін басқарып, Алашордаға мүше болған Мұхамеджан Тынышбайұлы – Санкт-Петербор Императорлық жол қатынасы институтында оқыған тұңғыш теміржол инженері. Ол Орта Азия темір жолы құрылысына көп жаңалық енгізді. Ал әйгілі Қаныш Сәтбаев – 1926 жылы Том технология институтын бітірген тау-кен инженер-геологі. Қазақ қыздарынан шыққан алғашқы инженер-металлург Мәдина Бегалиева Мәскеу өнеркәсіп академиясынан қанат қаққан.
Баку қаласында Мұнай институтында оқыған Сафи Өтебаев, Қазақ тау-кен металлургия институтын бітірген Өмірхан Байқоңыров, Харьков инженерлік-құрылыс институтының түлегі Төлеубай Жүнісов, М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті механика-математика факультетін тәмамдаған Өмірбек Жолдасбеков Қазақстанда аталған салалардың көшбасшы инженерлері болып, тәжірибелік және ғылыми мектеп қалыптастырды.
Кеңес тұсында республикамыздың жетекші инженерлері қатарында Қазақстан басшысы деңгейіне көтерілген мемлекет және қоғам қайраткері Дінмұхамед Қонаев та бар. Ол Мәскеу түсті металл институтын бітіріп, елеулі уақыт тау-кен өндірісі саласында қызмет істеді. Кейін «Сіз талай қызмет атқардыңыз? Соның ішінде қайсысын аты-жөніңізден соң бірінші тұрғанын қалайсыз?» деп сұрағанда, қайраткер: «Тау-кен инженері!» деп жауап беріпті.
Міне, осы ұстаным инженер мамандығының билік лауазымынан да жоғары және қадірлі екенін көрсетеді.
Сонымен, бүгін елімізде инженер мамандықтары даярлана ма? Жұрттың бәрі «Қалайша даярланбайды?» деп ойлауы мүмкін. Бірақ қазіргі қолданылымдағы мамандықтар жіктемесінде (классификатор) «инженерия және инженерлік іс» ішкі бағыт ретінде көрсетілген де, осы саладағы мамандықтың бәрі «Техника ғылымы және технология» деп жүйеленген (бакалавриатта да, магистратурада да, докторантурада да). Яғни бүгінгі Қазақстан университетінің түлегі «инженер» дипломын алып шықпайды.
Мысалы, классификаторда «Инженерлік, өңдеу және құрылыс салалары» деген жалпы бағытта, ал іштей «Инженерия және инженерлік іс» деп көрсетілген бағытта оқыған бакалавриат түлегінің алатын дәрежесі – «Техника және технология бакалавры». Сонда «инженер» аты мен заты қайда кетті? Сауатты адам инженерия мен технологияны ажырата алады деп ойлаймыз.
Рас, еліміз техникалық мамандықтарға баса назар аударып, студенттерге заманауи білім беруге тырысып-ақ жатыр. Бұл үдерісте жаңа білім бағдарламаларын енгізу кеңінен қолға алынды. Бірақ, өкінішке қарай, мемлекеттегі ғылыми-техникалық кешеннің дамуында инженерлік ой, тұжырымдама, көзқарас кемшін түсіп жатқаны байқалады. Өйткені нақ осы инженерлік сала жаңа инновациялық техникаларға, қызметтерге, технологияларға зәру.
Жоғары мектеп бітірушілері техникалық, соның ішінде инженерлік мамандық алмай отырғаны бізді қатты толғандырады. Мұның себебі де бар. Қазақстан 2010 жылы Еуропалық жоғары білім кеңістігіне еніп, Болон үдерісінің (процесінің) мүшесі болды. Осы арқылы отандық университеттер білім бағдарламаларын «халықаралық стандартқа» сәйкестендірді. Иә, біз өзіміз солай дейміз. Алайда озған елдер үшін ондай стандарт – шартты және олар «әлемдік стандарт» деген ұғымды мүлде қолданбайды.
Сөйтіп, бакалавриат, магистратура білім бағдарламаларын бітірген жас маман ресми де, диплом жүзінде де инженер емес. Бұл жерде оның сапасы туралы әңгіме бөлек. Ал еліміздің кәсіпорындарында, өндірісінде «инженер» деген бірлік бар және осы инженер мамандығына байқау жариялап жатады. Сонда сала басшылары дипломында «инженер» деген мамандығы жазылған адамды қайдан таппақ? Мұны олар қалай түсіндіреді екен?
Осы өзекті мәселенің жалғыз шешімі бар. Егер кәсіби, сапалы инженерлерді қазір өзіміз даярламасақ, болашақта шетелден қомақты қаржыға шақыруға мәжбүр боламыз. Өкініштісі, бұл мәселені атқарушы биліктегі жауапты азаматтар білмейді. Тіпті университет басқарып отырған кейбір ректорлар да түсіне бермейді. Себебі олардың көпшілігі инженер мамандығының мәнінен, бастан кешіп жатқан қиындығынан хабарсыз.
Әлем осы жағдайға қалай қарайды? Мысалы, Америка, Қытай, Ресей сияқты елдер инженер даярлауда жоғары деңгейлі білім жүйесінің сапасымен танымал. Олардың университеттері инженерия саласында озық бағдарламалар ұсынып, үзіліссіз маман әзірлеп келеді.
Атап айтсақ, Америка құрама штаттарында Массачусетс технология университеті (MIT), Калифорния технология университеті (Caltech), Стэнфорд университеті – әлемдегі ең жақсы инженерлік мектептер. Сонымен қатар АҚШ-та көп университет инженерлік зерттеулерге өте қомақты қаражат бөледі.
Алып Қытай кейінгі онжылдықта жоғары техникалық білім саласына үлкен инвестиция құйып, Цинхуа университеті, Бейжің университеті, Шанхай Цзяо Тон университеті, т.б. жоғары оқу орындарын әлемдік инженерлік білімнің биік деңгейіне жеткізді.
Көрші Ресейде инженерлік білім бағдарламалары байырғы дәстүрін сақтап отыр. Түрлі қиындыққа қарамай, Мәскеу мемлекеттік университеті, Санкт-Петербор мемлекеттік политехника университеті, Мәскеу авиация институты, т.б. сапалы инженер әзірлеумен танымал.
Әлбетте, инженерлік және ғылыми-техникалық дамуға сәйкес осы сала әр кез білім жүйесін үзіліссіз жетілдіруге тиіс. Университеттерде инженер даярлаудың негізгі маңызды пәндері – «Материалдар кедергісі» (Сопромат), «Құрылыс механикасы», «Сызба геометрия мен инженерлік графика», т.б.
Өкінішке қарай, елімізде жылдан-жылға осы пәндердің сапалы оқытушылары да, ғалымдары да азайып келеді. Неге? Өйткені бұрынғы инженер мамандарын әзірлейтін оқу орындарының жаңа басшылығы және министрліктегі білім бағдарламаларына жауап беретін құрылымдар осы классикалық пәндердің мәнін жылдан-жылға қысқартумен, ойланбай «оңтайландырумен» (жабумен) айналысқаны жасырын емес...
Мұны айтамыз-ау, инженерлік бағыт пен пәндердің үйлестірушісі университеттердегі дәстүрлі кафедраның көбі жабылды. Мәселен, инженерлік мамандықтардың күретамыры – «Сызба геометрия» пәні болса, елімізде «Сызба геометриясы» кафедралары түгел дерлік қысқартылды. Алысқа бармайық, бір ғана Мәскеу теміржол университетінде «Сызба геометриясы» кафедрасының (түрлі өндіріс бағыты бойынша) саны – 7. Ал Мәскеу тау-кен университетіндегі «Сызба геометриясы» кафедрасында 100-ге тарта профессор, доцент қызмет істейді. Беларусь ұлттық техникалық университетінде 30–40 маманнан тұратын екі «Сызба геометриясы» кафедрасы бар. Инженерлік мамандықтардың асыл арқауы сынды әйгілі «Материалдар кедергісі» (Сопромат) кафедраларының да әлдеқашан иманы үйірілді. Біз, осы саланың мамандары, бұл «жою мен құртудың» себебін жақсы білеміз, бірақ ауыр салдарына күні-түні қам жейміз. Мұны жалпақ тілде түсіндірсек, «Қазақстанда сауатты инженер болмасын! Инженерлік дәстүр жойылсын!» деген жаман тілеу. Әділеттілік кезеңінде осыны көре тұра үндемей қалуды жауапсыздық санаймыз.
Инженерлік мамандықтарда оқытылатын басты курстарға (пәндерге) келейік. Ең сүбелісі – «Материалдар кедергісі» (Сопромат) көбінесе құрылыс және машина жасау салаларындағы білім бағдарламаларында оқытылады. Ол – материалдардың механикалық қасиетін, әрекет кезіндегі беріктігін түсінуге көмектесетін пән. Құрылымдық элементтерді жобалау мен бағалауды үйретеді. Басты мақсаты – инженерлерге материалдардың механикалық сипаттамаларын, соның ішінде серпінділікті, пластикалықты, тозу теориясын меңгерту. Бұл кез келген инженерлік жобада материалдарды дұрыс таңдауды және жобаланған құрылымның сенімділігін қамтамасыз етуді есептеуін үйретеді.
Келесі пән – «Құрылыс механикасы». Бұл – көбінесе құрылыс инженериясымен, технологиясымен, жобалаумен айналысатын инженерлерді даярлауда қажет пән. Ол құрылымдық элементтердің, атап айтсақ, бағандардың, аралықтардың, жабындардың механикалық қасиеттерін білу мен есептеу үшін керек. Студент бұл пәннен күштердің әсерінен пайда болатын ішкі ерекшеліктер мен деформацияларды есептеуді үйренеді.
«Сызба геометриясы мен инженерлік графика» – инженерлер үшін өте маңызды пәннің бірі. Сызба геометриясы, біріншіден, келешек инженерлерді кеңістікте ойлау қабілетін қалыптастырып, арттырады. Олардың креативті жобалар жасауы мен шығармашылық әлеуетін арттырады. Екіншіден, өлшемдерді, көрнекі кескіндерді, геометриялық пішіндерді зерттеуді, олардың арасындағы инженерлік тұрғылықты және өлшем есептерін шешуді және түзулер, жазықтықтар, беттер, өзара қарым-қатынастарын нақты бейнеленуді үйретеді. Сонымен бірге инженерлік графика визуалды ақпаратты нақты техникалық сызбаларға айналдыруға, құрылымдар мен машина бөлшектерінің сызбаларын дұрыс және дәл жасауға баулиды.
Міне, инженерлік білім бағдарламалары мамандығына сай осындай арнайы пәндерді де ұсынып, студенттердің теориялық білімдерін тереңдетіп, әлемдік жобалар мен міндеттерді орындауына мүмкіндік туғызады.
Ең сорақысы, жоғарыда аталған пәндерді қазіргі университеттердің көбі білім бағдарламаларына қоспаған. Неге? Айтатын маман болмаған ба, әлде әдейі «саботаж» жасалынған ба? Мұның басты себебі – университеттер шартты автономияға көшіп, инженер мамандарды даярлаудың ортақ сауатты тұжырымдамасын әзірлемегендіктен. Бұл көзқарас елдің инженерлік дамуының бүгіні мен ертеңіне балта шауып отырғандай. Осы мәселе Парламенттегі депутаттарды және саланың жауапты құрылымдарын ойландырмағаны қызық көрінеді. Әйгілі Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеттің дабыл қақпай отырғанына да таңбыз. Аты дардай Ұлттық инженерлік академия еліміздегі инженерлік жоғары білімнің жай-жапсарынан, әсіресе білім бағдарламаларының аты мен затынан, мазмұнынан, сапасынан хабардар ма екен?..
Биыл Бурабайда өткен Ұлттық құрылтайда әр ғылым саласы қауымдастығының (ассоциациясы) қажеттігі туралы мәселе көтерілді. Расында, сондай ортақ ұйымның жоқтығынан біздің үніміз бәсең немесе өзекті пікіріміз тиісті орындарға жетпейді.
Сонымен бірге бұл өзекті мәселе орта мектептен бастау алатынын ұмытпалық. Қазір мектепте дәстүрлі «Сызу» пәні негізгі пәндер қатарынан әлдеқашан шыққан. Оны күлдібадам «Графика және жобалау» атауына ауыстырған. Алайда мұндай пәнді оқытатын кәсіби дипломды мұғалім жоқ. Себебі елде бірде-бір оқу орын мұндай бағытта бакалавр, магистр даярламайды. Ал «Сызу» пәні – халықаралық техника тілі, техника пәнінің әліппесі. Осылайша, оқушылардың болашақ инженер боламын деген құқын шектеп, сауатсыздыққа қолдан жол ашып отырғанымызға күйінеміз. Біздіңше, мектеп жүйесіне ана тілі, орыс тілі, ағылшын тілі қандай керек болса, техникалық тіл – «Сызу» сондай керек. Бұл – аксиома!
Қорыта айтқанда, Президентіміз еліміздегі өндіріс пен өнеркәсіпті көтеруді міндеттеп отырған кезеңде жоғары оқу орындарының инженерлік білім бағдарламаларын қайта қарап, дәстүр мен жаңашылдықты тең енгізуі қажет деп ойлаймыз. Ол үшін мынаны ұсынамыз:
Біріншіден, Ғылым және жоғары білім министрлігі мамандықтар жіктемесіне (классификатор) «инженер» мамандығын нақты және жүйелі енгізуді қарастырғаны жөн. Мысалы, құрылыс саласы түлегіне диплом берерде «дәреже» деген жерге «құрылыс бакалавры» (немесе магистрі), «білім беру бағдарламасы бойынша» деген тұсқа «инженер ісі» деу ақылға сыйымды.
Екіншіден, «инженер» мамандығының (түрлі саладағы) білім бағдарламаларын (бакалавр, магистратура, докторантура) әзірлеу мақсатында АҚШ, Қытай, Ресей университеттері тәжірибесіне сүйеніп зерттеп-зерделейтін жұмыс комиссиясын құру керек.
Үшіншіден, білім жүйесі сабақтастығын сақтау жолында орта білім жүйесіне классикалық «Сызу» пәнін қайта енгізуді немесе енді ғана тәжірибеге енгізілген «Графика және жобалау» пәні мамандарын педагогикалық университеттерде даярлауды жан-жақты ойластырған абзал.
Әуез БӘЙДІБЕКОВ,
инженер, профессор, техника ғылымдарының докторы
