Ағылшын тілінде жарияланған деректерді оқырманға дәл жеткізу оңай емес. Қазақ тілінің бай мазмұнына, тілдің шұрайлылығы мен табиғи болмысына жүгінуге тура келеді. АҚШ-та тағылымдамадан өткен тұста осыны айқын байқадық. Арлиңтон қаласындағы үйіміздің астында жұмыс істеуге арналған жеке кабинеттер бар еді. Сол жерде әр күні кеште 3 сағат шамасында отырып, кітапханадан әкелген ұлтымызға қатысты деректері бар ескі кітаптарды зерделеймін. Есімін ұмытқан бір данышпанның «қолына жақсы кітап түскен адамның жалғызсырауы мүмкін емес» дегені осындайда ойға қуат, бойға күш қосатыны да рас.
Әр кітаптан ұлтымызға қатысты деректерді көрген сайын қуанышымыз қойнымызға сыймай кетеді. Содан кейін «осыны жұртшылыққа тезірек жеткізсем» деген ой меңдейді. Әрине, оның жалғыз жолы – жазу. Кезінде Америка алқабынан алтын тапқан адамдардың теңдессіз қуанышын жазып хатпен, айтып сөзбен жеткізу мүмкін емес шығар. Менікі де тап сондай бір мұраттың ұшқыны. Өйткені АҚШ архивтеріндегі халқымызға қатысты әрбір дерек саф алтынмен бірдей.
«Қытайлықтар «Хаса» деп атаған қазақ – мұсылман көшпелілері. Біз Ресейге барар жолда Қазақстанды кесіп өттік, жолымызда кездескен ең қызықты адамдар туралы осы кітапта айтатын боламыз. Орыстар оларды «киргиз» деп атайды, бұл атаудың қазақтарға еш қатысы жоқ «казактардан» айыру үшін қойған болуы мүмкін».
Қолымызға түскен кезекті бір құнды кітаптағы қазаққа қатысты мазмұнды ойлар осылай басталады. 1927 жылы АҚШ-тың Бостон, Нью-Йорк қалаларында жарық көрген «Неффрит қақпасы арқылы және Орталық Азия» атты Милдред Кейбл мен Франческа Френчтің бірлесіп жазған кітабы да назар салуға тұрарлық еңбектің бірі. Қытайдың солтүстік-батыс өңірі мен Орталық Азия аумағын емін-еркін аралаған әйел монахтардың жазбасы ретінде таралған бұл еңбек – осыдан бір ғасыр бұрынғы халқымыздың қоғамдық жағдайы мен сол кездегі тұрмыс-тіршілігін көз алдымызға әкеледі. Әуелі 1913 жылы Қытайдың Ганьсу өлкесіне, Шыңжаңға, Гоби шөліне сапар шегіп, бірнеше жылдан кейін Ұлыбританияға оралғанда қасында болған мылқау татар қызын асырап алған Милдред Кабельд пен оның сапарластарының кім екеніне тоқталайық.
Милдред Кейбл, Франческа Френч, Эвангелин Франч 1923 жылы маусымда Хуочжоудан Орта Азияға аттанады. Келесі сегіз айда олар 1 500 миль (2 414 км) жол жүріп, Ұлы қорғанның етегіне жетеді. Сол сапарында олар христиан дінін насихаттайтын мектеп ашып, дінді үгіттейді. Жаз айларында Хыши дәлізімен батысқа қарай жылжиды. Әйел монахтармен бірге қытайлық дінге сенушілер де сапарлады. Аталған үштік Жичуан аймағына жеткенде, сол жерден шіркеуге арналған ғимаратты жалға алып, дін қызметін жалғастырып, Інжіл мен христиан әдебиеттерін сатып, таратты. Цинхай провинциясындағы тибет ауылдарына, моңғол қосындарына, Шыңжаң өлкесіндегі мұсылман қалаларына дейін аралайды. Олар мұсылман әйелдерімен тілдесу мақсатында ұйғыр тілін үйренді, бұл олардың миссионерлік міндетіне басымдық берді. Дегенмен ол кезде мұсылмандар арасында христиан дініне келушілер өте аз болған. «Біз шөлді бес рет аралап шықтық», дейді олар өз жазбасында.
Гансу, Ши-Ән, Ланжу қалаларын кесіп өтіп, Тибет даласына жетіп, Ламалар арасына аялдап, Алтай тауы бөктеріндегі моңғол қоныстарына да атбасын бұрады. Осы арадан Моңғол ханшасымен кездесіп, оның орындықта отырып түскен салиқалы суретін оқырманға ұсынады. Әрі қарай олар Шәуешек арқылы жылыстап, қыркүйек айының соңында Зайсанға табан тірейді.
«Бұл жақта кең иықты бір қазақпен таныстық. Қолдан тігілген былғары етігі моңғолдардікінен әлдеқайда ерекше болып көрінді. Ал басында үшкір кейіпті тымақ. Ол өгізге мініп, аяңдап кетіп барады. Саудаласқан сәтте өгіз үстінен түскен жоқ. Қытай тілін білмесе де, саусақтарын қимылдатады. Ал қазақ әйелдері көбіне үйде отырады, түзде көп жүрмейді. Олар үстіне қара тон киіп, ақ шылауыш орап алады».
Авторлар Милдред Кейбл, Эвангелин Френч және Франциска Френч
Бұл жерде олар өздері кездестірген қазақ ері мен әйелінің бейнесін айтып отыр. Батыстықтарды көбінде бір елдің мәдениеті мен тарихы қызықтыратыны анық. Оның үстіне, жиһангездер жол бойы көп адамға, көптеген оқиғаға кездесетіндіктен, байқау қабілеті ерекше болып келеді.
«Келесі жолда бір қазақ киіз үйінің алдына аялдадық. Үй иесі бізді көре сала «тігін машинасының сырын білесіңдер ме?» деп сұрады. Жағдайға қарағанда, олар орыстардан тігін машинасын сатып алып, оны жүргізе алмаған секілді. Әрі қарайғы жол барысында Гөби жақта бір ноғай азамат пен екі ұл бала бар бір топ жолаушыға кез болдық». Осыдан кейін автор қасында екі әйелі мен кішкентай ұлы бар ноғай азаматының суретін жариялайды. 15-16 жастағы қазақ қызы оның сол жағында отыр.
Суреттің түсіндірмесінде автор: «Ноғай азаматы екі әйелімен бірге, оң жақтағы қазақ әйелі, сол жақтағы түркі әйелі, ұл бала түркі әйелінен туған», деп жазған.
Осыдан кейін олардың сапары Зайсан-Ертіс өңірлерінде жалғасады. Ертіс өзеніндегі салшының салған әні оларды таңғалдырады. Семейге жеткен соң үш миссионер Новосібірге дейін пойызбен, одан әрі Омбыға аттанады.
«Омбы жақтан кеме келді. Үстіне тиелген астық жерге түсірілген соң, жапа-тармағай кемеге отырып алдық. Бізбен бірге бірнеше қазақ келіп жайғасты. Олар бізге, біз оларға қарап таңырқай бастадық. Біздің түсінігімізше, олар көшпелі дүниетанымы мен шектеусіз көзқарастарын білімге ұштастырған. Сол үшін де мәдениетті көрінді». Кемеге отырып. Омбыға жол алғандардың әп-сәтте бір-бірін түсінгендегі жеке көзқарасы болса да, бұл алыстан келген, өздерін өркениетті халық санайтын ағылшын әйелдерінің қазақтар туралы пікірі.
Үш ағылшын әйелі кемеде кездескен қазақтардан сол кездегі қоғамдық жағдайды толық сұрап-білгенін аңғардық.
«Кемеде әлгі қазақ отбасымен жақын сөйлестік. Әйелі қымбат пальто, құп жарасқан көйлек киіпті. Басында сәнді бас киім. Білімді екені бірден көрініп тұр. Балалары батысша тәрбиеленіпті. Асханада бір фортепиано бар екен. Әлгі қазақ азаматы үнемі оның алдында баласын тізесіне отырғызып алып, бір қолымен қазақ музыкасын ойнайды. Оның бұл өнерге машық екенін түсіндік». Авторлар осылай дей келе, «сондағы музыканың нотасы мынадай» деген түсіндірмемен шағын нотаны ұсынады.
Аталған нотаны әнші, өнертанушы Еркін Шүкімәнға көрсеткенімізде:
«Бұл Абайдың «Қарашада өмір тұр» атты әніне келеді екен, бірақ қазақта не көп, ән көп. Оның қайсысы қай ән екенін бірден анықтау да қиын» деген пікір айтты. Ал күйші Жанғали Жүзбай бұл нотаны татардың «Ай, былбылым» әні» деді.
Мейлі, монахтарға кездескен әлгі қазақ кім болса да, өзінің мәдениетті, білімді екенін Батыс адамдарына осыдан бір ғасыр бұрын көрсете алды емес пе? Бізге осының өзі мақтаныш һәм көңілге медеу.
Әрі қарайғы беттерде олар әлгі қазақ азаматы туралы кеңінен баяндай түскен. Әйелі баласының тамағын дайындауға кетіп, балаға қарау керек болғанда ғана ол музыка ойнауды тоқтататынын жеткізеді. Ұсыныс болды ма, әлде көкірегінен күй төккен қазақ азаматының өнерінен шабыт алды ма, үш ағылшын әйел сол сәтте «Алға христиан сарбаздары» атты әуенді ойнай жөнеледі. Ондағылар түгел қол соғып, қошеметтейді. Бұл да үш монахтың қазақ даласынан алған әсерінің бір парасы дер едік. Қытай сапарынан оралғанның әсері ме, олар кемеде кездескен қазақтарды Шыңжаңдағы қандастарымен салыстырып «олардан тым өзгеше емес» деген тұжырым айтады.
Миссионерлер тынбай музыка ойнаған әлгі азаматпен тым жақын сөйлескенін аңдадық. Сол үшін де сонау 1926 жылы «Қазақтардың саны қазір 7 миллионнан асады дегенді айтты» деп жазады. Сөзін жалғай келе бұрын-соңды мұндай әлеуетті адамдарды ешқашан көрмегенін мақтанышпен жазады.
«Әр нәрсеге икемділігі, қарапайымдылығы, әлемдік саясатқа деген төзімділігі оларды жақын арада маңызды орынға шығарады. Анау жерде отырған медбике формасын киген қазақ әйелін қараңызшы. Оның сұлулығына көзіміз тоймайды».
Сапарларында кездескен әр қазақ монахтарға өзгеше әсер қалдырғаны сөзсіз. Сол үшін де авторлар бірлесіп жазған бұл кітабына қазақтардың дара қалпын бейнелейтін деректер мен жазбаларды жариялағанын аңдадық. Ұлтымыз туралы шетелде жарық көрген әр дерек – құнды қазына десек, бұл да – соның бір парасы.
