Current Date: 16-03-2025

Әлекен әулеті Андрейді әлі күтіп жүр

Сырым Әлекен әулетінің үш буыны ХХ ғасыр басындағы солақай саясаттың зәбірін әбден көрді. Қиын-қыстау жылдары осы әулеттің жаулары тасада тұрып оқ атқандарымен қоймай, ұрпақтарына дейін түгел жойып жіберуді мұқият жоспарлаған. Оқиға 1934 жылдың күз айында Темір ауданы «Қонжар» кеңшарының тұрғыны, бұрынғы ауқатты Сырым Әлекенұлы мен оның бәйбішесі Әзизаны милиция жасағы арбаға байлап алып кетуден басталды.

Қасенғалидың қасіреті

Ұсталғанға дейін Сырым бүкіл малын өкіметке өткізіп, жаңа құ­рылған шаруашылық қам­басы­ның күзетшісі болып жұмыс іс­тесе де жақпады. Мүмкін аштық қысқан ағайынына бір уыс бидайды жасырып бергенін біреу көріп, жеткізді ме екен? Айыптау қорытындысы болмаған соң долбар көп. Жас ортасынан ауған ерлі-зайыпты сол кеткеннен орал­ған жоқ. Тірі қалса, бір хабарын берер еді. Атып тастаса, айып­тау құжаты қалмай ма? Сы­рым мен Әзизаның тұңғышы, Те­мір қаласында аудандық «Со­циал­ды майдан» газетінде әде­би қызметкер болып жұмыс істей­тін 20 жастағы Қасенғали де қуғыннан көз ашпады. 1932 жылы комсомолдан шығарылып, тұрғылықты жерінен кетуге рұқ­сат етілмеді. Үш ай сайын ау­дан­дық милицияға келіп, көрініп тұратын. Қасенғали 1941 жылдың тамызында майданға аттанып, хабарсыз кетті. Үйде Сырымның екінші әйелі үш жас баласымен қалды. Бас көтерер азаматы жоқ шаңырақта енді қайтып Сырым, Әзиза, Қасенғали жөнінде айтылмады.

1975 жылдары Сырымның екінші әйелінен туған Бақытжан­ның шаңырағына келін болып түскен Гүлзада үйдегі сандықтан 1941 жылдың 10 ақпанында дү­ниеге келген Андрей есімді бала­ның туу туралы куәлігін тауып алады. Латын қарпімен жазылған ескі құжатта баланың әке-шешесі Әлекенов Қасен мен Әлекенова Балзия деп жазылған. Бақытжан атасы әулеттің жалғыз ұлы деп ойлап жүрген келін таң-тамаша болды.

«1996 жылы атамның қарын­дасы Зәуреш үйге келгенде Қа­сенғали мен Балзия тура­лы сұ­ра­дым. Ол Темір қаласын­да әр­­­түрі қыз­мет істеп, әкесі ұс­­тал­­­­ғанда отбасының жалғыз асы­­­­рау­­шысы болған, соғыста ха­бар­­­­сыз кеткен ағасы туралы сыр ашты. 1943 жыл­дың қысын­да қара қағаз келгенде, Сали­ха ше­­ше­нің қарсы болуына қара­мас­тан, Балзия екі жасқа толма­ған Андрейді алып, Ойыл ауданын­да тұратын төркіндеріне жина­лады. Келінінің қайтып келмейтінін сезген Салиха әжеміз баланың куәлігін бермейді. Үйден табылған құжаттың сыры – осы», дейді Гүлзада.

Бақытжан мен Зәуреш Сырым­ның екінші әйелі Салихадан туған. Әкелерін ұстап кеткенде, Қасенғали – 20-да, Бақытжан – 5-те, Зәуреш – 1 жаста.

Кейін Гүлзада Ақтөбеге кө­шіп келген соң облыстық архивтен Қасенғалидың өмірбаяны мен 1933, 1939 жылдары түскен фото­суретін тапты. 1932 жылы комсо­молға кіруге түскен суретте көзі мұңды, өңі жүдеу, қайратты қара шашы маңдайынан қайырылған жігіт, ал 1938 жылдары партияға өтер алдында түскен фотосында өмірден қажыған адам қарап тұр. Зәуреш апайы Қасенғалидың бір сөзді, қайырымды, әділетсіздікке жаны қас болғанын айтады. Қасен­ғалидың із-түзсіз жоғалғаны тура­лы қара қағаз да сақталмаған. Өйт­кені соғыс жылдарында қы­зыл­әскер отбасы жемшөп, отын, бидай көмегін алу үшін қара қағазды басқармаға тапсыратын.

Балалары ержетіп, қолы ұзар­ған Гүлзада қайынағасын із­деуге біржолата кірісті. Ре­сей Қор­ғаныс министрлігіне қарас­ты Подольск архивіне кіру­ге рұқсат алған соң 2014 жыл­дың қыркүйегінде жолға шыға­ды. Үш күн бойы тапжылмас­тан 1942 жылдың қазан-қараша айларындағы майдан құжаттарын қарады. Келген сапары нәтижелі болып, 62-армия, 124-атқыштар бригадасы миномет батальоны 1-ротасының саяси жетекшісі, лейтенант Қасенғали Сырымұлы Әлекеновті марапаттау құжат­та­рын тапты. Миномет баталь­оны­ның командирі Н.Колошин Сталинградтың Баррикада посел­кесі үшін шайқаста жау­дың екі автокөлігі мен бес атыс нүктесін талқандап, 60 жауын­герінің көзін жойғаны үшін Қасенғалиды «Жауынгерлік ерлігі үшін» меда­ліне ұсынған. Одан кейін Қасен­ғалидың 23 қарашада жаралануы­на байланысты ротаның саяси жетекшілігі Кәрім Мырзабековке өткені туралы бұйрық тіркелген. Кәрім осы шайқаста «Ерлігі үшін» медалімен, Қызыл Жұлдыз орде­німен марапатталған.

«Жауынгердің қалай қаза тап­­қанын анықтау үшін Санкт-Петербургтегі әскери-меди­ци­­налық архивке сұрау салу керек. Подольск архивінің қызмет­кер­лері көмегімен электрондық пош­тамен сұрау жібердім де, елге қайттым. Бір аптадан соң жауап келді. Онда ағамыз 1942 жылдың 23 қарашасында аяқ-қолы мен кеудесіне тиген оқтан жараланып, 27 қарашада Заплавное елді мекеніндегі әскери госпитальда қайтыс болғаны жазылған. Содан кейін жолдасым Таңжарбаймен бірге Волгоград қаласына барып, ағамыз жерленген Заплавное елді мекенін, ондағы әскери госпиталь орнын іздедік. Ол жердегі бауыр­ластар зираты соғыстан кейін тегістеліп кеткен», дейді Гүлзада Тұрсынбекқызы.

Андрейді іздеу қалай басталды?

Мұның алдында Таңжарбай мен Гүлзада 28 жасында ерлікпен қаза тапқан Қасенғали ағасы­ның жалғыз тұяғы Андрейді іздеуге кі­ріскен. Жан-жаққа сұрау салып, телевизиядағы хабарларға да шық­ты. Бірақ анасы мен баласын ешкім көрмеген.

«Андрей туыстарының осы жақта тұратынын білсе, іздеп келер еді. Оған не шындық ай­тыл­мады, не басқа біреуге асы­рау­ға берді, не шешесімен алысқа кеткен. Күйеуінен 22 жасында қалған келіншек басқа адаммен көңіл жарастыруы мүм­кін. Із­деуді тоқтатпадық. Жолда­сым Таң­жарбай облыстық газет­ке «Бар­мысың, Андрей?» деп мақала да жазды. Бір күні Нұр­лан Алпысбаев Байғанин ауданы Жарлы ауылында тұратын Андрей есімді кісіні танитынын айтқанда, қатты қуан­дық. Жарлы ауылының әкіміне хабарласып, Андрей ағайдың бізге шығуын өтіндік. Бұл 2007 жылдың жазы болатын. Андрей «Жарлыда «Қазақтелеком» бөлім­шесінде жұмыс істейді екен. Даусы салмақты, асықпай сөйлейтін кісі бізге қоңырау шалып: «Мен сіздер іздеген адам емеспін. Андрейіңіздің туған күні мен жылы, әкесінің аты менімен сәйкес келмейді», деп кесіп айтты. Өрекпіген көңіл су сепкендей басылды. Бұл тақырыпқа енді қайтып оралмадық. Бірақ көңілімде күдік қалды», дейді Гүлзада сол жайды еске алып.

Арада сегіз жыл өтті. Басқа Андрей табылмады. Подольскіден ағаларының ерлікпен қаза тапқан дерегін тапқан соң Таңжарбай мен Гүлзада Жарлы ауылында тұратын Андреймен бетпе-бет сөйлесуді жөн санайды. 2015 жылдың 26 сәуірінде Жарлыға келіп, ауыл адамдарынан Андрей ағайдың мекенжайын сұрағанда, ол кісінің қыста өмірден өткенін естиді. Не болса да үйіне кіріп шығуды жөн санайды. Үйде марқұмның әйелі Света, балалары бар екен. Жөн сұрай келгенде, бұл отбасының 90-жылдардың ортасында Түрікменстаннан көшіп келгенін біледі. Светаның айтуын­ша, Андрейдің анасының есімі Балжан, ол 1920 жылы дүниеге келген. Андрей 1944 жылы 3 мау­сымда туған. Бұлар отбасылық су­реттерді көргісі келеді. Андрей­дің шешесінің жас кезіндегі суреті жоқ. «Таңжарбай сол жерде Әлекен әулетінің ұлдарының маңдайында шаш орайы бар. Немерелерімізге дейін солай. Сіздерде осы ерекшелік бар ма?» дегенде, үйдің жас келіні «марқұм атамның маңдайында оң жағына қайырылған шаш орайы болды» деп жауап берген. Света әулеттің соғыс кезіндегі жағдайынан хабарсыз болып шықты.

Кейін іздеуді тоқтатқан жоқ. Қасенғалидан қалған жалғыз бала бәрібір табылған жоқ. Соған қа­рамастан Гүлзада Байғанин ауданында тұратын Андрейдің балаларынан үмітін үзбейді. Ол 1943 жылдың қысында Балзияның Ойылдың Егіндібұлағында тұра­тын төркіндеріне емес, басқа жақ­қа кетіп қалғанына сенімді. Гүлза­даның ойында Қасенғалидың жау­лары әйел-баласын қасақана азғырып, елден кетірді деген күдік қалды. Ендігі жерде осы сұрақ­тың шешімі де болмайтын сияқ­ты. Жазушы Жиенғали Тілеп­бер­геновтің өнегесін көрген қайратты жігіт Қасенғалидың соғыс жалмаған қасіретті тағдыры осындай. Әлекен әулеті Андрейді әлі күтіп жүр.

Ақтөбе облысы