Адам өлімі – қоғамда ашық айтылмайтын, бірақ әркімнің көкейінде жүрген күрделі тақырып. Өмір мен өлімнің арасы – тек бір сәт. Алайда біз өлімнен кейін не болатынын, мәйітпен қандай жұмыстар жүргізілетінін, адамның ағзасында қандай өзгерістер орын алатынын нақты біле бермейміз. Бұл сұрақтар – қызығушылықтан бөлек, кейде қорқыныш пен белгісіздіктен туындайды.
Патологоанат Татьяна Хитрова осы материалда мәйіт туралы қоғамда жиі қойылмайтын, ұят саналып келген 10 сұраққа кәсіби әрі ғылыми тұрғыдан жауап береді. Бұл сұхбат мәйітті зерттеу процесі, аутопсия, мәйіттік өзгерістер, жұқпалы аурулар мен дененің ыдырау кезеңдері туралы нақты мәлімет береді.
1. Адамды тірідей жерлеу мүмкін бе?
Қазіргі заманда бұл мүмкін емес. Адам қайтыс болғанға дейін емдеуші дәрігер міндетті түрде оның биологиялық өлімін растайды.
Үш түрлі өлім бар: биологиялық, клиникалық және әлеуметтік. Клиникалық өлім – тыныс алу мен жүрек соғуы тоқтаған, жүйке жүйесінің қызметі әлсіреген, бірақ тіндердегі зат алмасу сақталып, тіршілік функцияларын қалпына келтіруге болатын жағдай. Бұл – қайтымды процесс, адам реанимациядан кейін қайта тірілуі мүмкін.
Әлеуметтік өлім – мидың қыртысы зақымдалып, тек вегетативтік функциялар ғана сақталған жағдай. Жүрек соғуы мен тыныс алу жалғасады (кейде жасанды тыныс алу аппаратының көмегімен), бірақ саналы ойлау қабілеті болмайды.
Биологиялық өлім – бұл қайтымсыз, нақты өлім.
Өлімнің ықтимал белгілері: тыныс алу мен жүрек соғуының тоқтауы, жүйке жүйесінің қызметінің жойылуы, ауырсынуды сезінбеу, бұлшықет тонусы мен рефлекстердің болмауы, тамыр соғысын анықтай алмау. Кей жағдайда адамды қайта тірілтуге болады.
Ал нақты белгілер ерте және кеш болып бөлінеді. Ерте белгілер: біріншіден – мәйіттің суынуы (шындығында, бұл «суыну» емес, дене қоршаған ортаның температурасына теңеледі); екіншіден – жергілікті тіндердің кебуі; үшіншіден – мәйіттік дақтар (гравитация әсерінен қанның белгілі аймақтарға жиналуы).
Кеш белгілер – денені дер кезінде таппаған жағдайда пайда болады: шіру, май балауызына айналу (ылғалды ортада пайда болуы мүмкін), немесе мумиялану (құрғақ, ыстық не өте суық ортада ыдырау бәсеңдейді).
Адам өлген кезде алдымен ықтимал белгілер анықталып, артынан нақты белгілер расталады. Содан кейін, сирек жағдайлардан басқа, барлық денелерге мәйітханада аутопсия жасалады. Тек онкологиялық диагнозы гистологиялық жолмен дәлелденген және ұзақ ауырған адамға ғана бас дәрігердің рұқсатымен аутопсия жасалмауы мүмкін.
Аутопсия барысында патологоанат миды тексеріп, барлық мүшелерді алып, зертханалық талдау үшін үлгілер дайындайды. Бұл кезеңде адамның тірі болуы мүмкін емес.
2. Өлімнен кейін тырнақ пен шаш өсе ме?
Жоқ. Өлімнен кейін барлық жасушалардың тіршілігі тоқтайды, тері кеуіп, ішіндегі ылғал сыртқа буланып кетеді. Соның салдарынан дене аздап кішірейіп, тырнақ немесе шаш ұзарып кеткендей көрінеді – бұл тек көзбояушылық. Нақты өсім болмайды.
3. Адам өлгенде денесі 21 граммға жеңілдей ме?
Өлімнен кейін дене расында жеңілдейді: біріншіден, денеден ылғал буланып, шығады; екіншіден, бұлшықеттер босаңсып, нәжіс, зәр мен құсық қалдықтары сыртқа шығуы мүмкін.
Ал 21 грамм туралы – бұл ғылыми негізі жоқ аңыз. Оны алғаш америкалық дәрігер Дункан Макдугалл ұсынған, бірақ ол тек алты науқасты өлшеп, біреуі ғана дәл 21 грамға жеңілдеген. Бұл мәліметтер кейін ғылыми қауымдастық тарапынан сынға алынып, дәлелсіз деп танылды.
Бүгінде ешбір сенімді зерттеу бұл теорияны растамаған. Мәйітханада жалпы дене емес, тек мүшелер жеке өлшенеді.
4. Мәйіт қандай иіс шығарады?
Бұл ауру түріне байланысты. Егер адам инфекциялық немесе тіндер ыдыраған (гангрена, туберкулёз, онкология) аурудан қайтыс болса, иісі де сәйкесінше – шірік немесе күйік тәрізді болады.
Ал инфаркт, инсульт секілді инфекциялық емес жағдайларда мәйіт жаңа сойылған ет секілді иістенеді, қатты жағымсыз иіс болмайды.
5. Мәйіттен жұғатын аурулар бар ма?
Иә, кейбір аурулар өлімнен кейін де ауа-тамшы арқылы жұғуы мүмкін. Бірақ көп вирус пен бактериялар сыртқы ортада тез жойылады, сондықтан жұқтыру қаупі аз.
Алайда туберкулёз (өкпе, сүйек, басқа мүшелерде) кейде өлімнен кейін де қауіпті болуы мүмкін. Сол себепті патологоанаттар арнайы қорғаныс құралдарын қолданады. Дегенмен, салыстырмалы түрде тірі адамдармен жұмыс істейтін хирургтарда жұқтыру қаупі анағұрлым жоғары.
6. Мәйіттік у деген не?
Бұл – ескірген ұғым. Бұрындары адам қайтыс болған соң денеден у секілді зиянды нәрсе бөлінеді деп есептеген. Қазіргі таңда мұны «птомаиндар» деп атайды. Бұл – шіру процесінде ақуыздардың ыдырауынан пайда болатын заттар. Адам ағзасы ақуыз, май және көмірсулардан тұрады, солардың ыдырауынан птомаиндар түзіледі. Олардан етке ұқсас иіс шығады, бірақ уыттылығы өте төмен және адамға қауіпті емес.
7. Аутопсиядан кейін ішкі мүшелер қайда кетеді?
Зерттеу кезінде кеуде және бас сүйегі ашылып, барлық мүшелер алынып, олардың салмағы мен өлшемі тіркеліп, үлгілері зертханаға жіберіледі. Бұл – өлім себебін анықтау үшін жасалатын диагностика. Мұндай деректер медицина статистикасына кіреді, осының негізінде Денсаулық сақтау министрлігі жиі кездесетін ауруларды зерттеуге қаржы бөледі.
Ішкі мүшелерді бастапқы қалпына келтіру мүмкін емес, бірақ олар міндетті түрде іш қуысына қайта салынып, дене тігіледі. Себебі кейде туыстары эксгумация сұрап немесе қосымша сараптама талап етуі мүмкін. Миды алған соң бас сүйектегі қуыс шүберекпен толтырылады. Сол сияқты, табиғи тесіктерге де сұйықтық ағып кетпес үшін шүберек салынады. Бұл – туыстарының сезімін ескеру үшін жасалатын шара.
Маңызды: ауруханада денеге аутопсия жасау, тігу, киіндіру және табытқа салу – барлығы тегін жүргізілуі тиіс. Егер патологоанат немесе санитар ақша талап етсе, бұл заңсыз. Қайғыда жүрген туыстардың жағдайын пайдаланып, пайда табуға тырысатындар бар.
8. Шылым шекпейтін адамның өкпесі шынымен де таза бола ма?
Бүгінде барлығымыз индустриалды қалаларда өмір сүріп жатқандықтан, ешкімнің өкпесі «таза, қызғылт» болмайды – тіпті балаларда да. Сондықтан шылым шегетін және шекпейтін адамдардың өкпесі алғашқы қарағанда ұқсас көрінуі мүмкін.
Алайда бұл темекінің зияны жоқ деген сөз емес. Тіпті сырттай бірдей көрінсе де, өкпенің ішкі құрылымы мен қызметі әртүрлі болуы мүмкін. Темекі, вейп, кальян сияқты өнімдер өкпеге зиян келтіріп, ауру туындатуы мүмкін.
9. Адамдар ең жиі неден қайтыс болады?
Көбіне жүрек-қан тамыр ауруларынан. Әйелдер әдетте ұзақ өмір сүреді, өйткені олардың ағзасында тамырларды қорғайтын эстроген көп болады. Менопаузадан кейін эстроген азайып, аурулар саны күрт өседі.
Екінші орында – онкологиялық аурулар.
10. Адам денесі қанша уақыт ішінде ыдырайды?
Дененің ыдырау жылдамдығын нақты айту қиын. Бұл өлім себебі, жағдайы мен ортасына байланысты. Егер адам инфекциялық процестерден қайтыс болса, ыдырау жылдамырақ жүреді. Бас сүйек жарақаты кезінде баяу жүруі мүмкін.
Ылғалды ортада дене «май балауызына» айналуы мүмкін, ал құрғақ немесе өте суық ортада мумиялануы ықтимал. Ішкі мүшелер алғашқы тәулікте ыдырай бастайды, сондықтан аутопсияны кешіктірмей жүргізу маңызды. Одан кейін бұлшықет тіндері, ең соңында – сүйектер ыдырайды.
