Базалық мөлшерлеме — бұл кез келген елдің орталық банкінің ақша-несие саясатының негізгі құралы. Ол арқылы орталық банк экономикалық өсу қарқынын, инфляция деңгейін және ұлттық валютаның тұрақтылығын реттейді. Соңғы жылдары көптеген елдердің, оның ішінде Қазақстанның да орталық банктері базалық мөлшерлемені тұрақты деңгейде сақтауға немесе баяу өзгертулер енгізуге мәжбүр болуда. Бұл шешімнің артында қандай себептер жатыр? Базалық мөлшерлеменің сақталуы инфляцияға қалай әсер етеді? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрейік.
Базалық мөлшерлеме дегеніміз не?
Базалық мөлшерлеме — бұл орталық банктің коммерциялық банктерге қарыз беру кезінде қолданатын пайыздық мөлшерлемесі. Ол елдегі жалпы пайыздық ставкалардың бағытын анықтайды. Базалық мөлшерлеме жоғары болған сайын несие алу қымбаттайды, ал төмен болғанда — қолжетімді болады. Бұл тікелей түрде тұтынушылық және инвестициялық сұранысқа, демек, инфляцияға ықпал етеді. Қазақстанда базалық мөлшерлемені Ұлттық Банк белгілейді және ол инфляциялық таргеттеу саясатының шеңберінде жұмыс істейді.
Базалық мөлшерлеменің инфляцияға әсері
1. Базалық мөлшерлеменің жоғары деңгейде сақталуы
Егер инфляция жоғары болса, орталық банк әдетте базалық мөлшерлемені көтереді немесе жоғары деңгейде ұстап тұрады.
Мұның бірнеше әсері бар:
• Несие алу қымбаттайды — халық пен бизнес несие алуды азайтады,
• Сұраныс төмендейді — халықтың тұтынушылық шығындары қысқарады,
• Инвестициялар баяулайды — бизнестің кеңеюі қиындайды,
• Жинақ ынталандырылады — банктік депозиттердің табыстылығы артады.
Нәтижесінде экономикадағы ақша массасы азайып, сұраныс қысқарады. Бұл инфляциялық қысымның төмендеуіне әкеледі.
2. Базалық мөлшерлеменің төмен деңгейде сақталуы
Кейде орталық банк инфляция төмендеген кезде мөлшерлемені төмендетеді немесе төмен деңгейде сақтайды:
• Несие алу арзан болады — халық та, бизнес те белсендірек несие алады,
• Сұраныс артады — тауар мен қызметке деген сұраныс өседі,
• Инвестиция ынталандырылады — жаңа жобалар іске қосылады.
• Экономикалық өсу жеделдейді.
Алайда сұраныстың шамадан тыс артуы қайтадан инфляцияны үдетуі мүмкін. Сондықтан орталық банктер инфляция мен экономикалық өсу арасындағы нәзік тепе-теңдікті сақтауға тырысады.
Базалық мөлшерлеменің тұрақты сақталу себептері
Базалық мөлшерлемені өзгерту — күрделі әрі ұзақмерзімді салдарлары бар шешім. Орталық банктер мөлшерлемені ұзақ уақыт тұрақты деңгейде ұстаудың бірнеше себебін атауы мүмкін:
1. Белгісіздік кезеңінде тұрақтылық сақтау Әсіресе геосаяси, әлемдік қаржылық нарықтардағы тұрақсыздық кезінде орталық банк күтуді жөн санайды,
2. Инфляциялық болжамдардың тұрақтылығы Егер инфляция күтілген шеңберде болса, мөлшерлемені өзгертудің қажеттілігі туындамайды,
3. Ақша-несие саясатының кідірмелі әсері Мөлшерлеме өзгерісінің экономикаға толық әсер етуі 6-18 айға дейін созылады. Сондықтан орталық банк тым жиі өзгерістер енгізбейді,
4. Айырбас бағамына әсерді бақылау Мөлшерлеменің күрт өзгерісі ұлттық валютаның құбылмалылығын тудыруы мүмкін,
5. Сыртқы факторларды есепке алу Әлемдік нарықтағы пайыздық мөлшерлемелер, мұнай бағасы, сауда серіктестерінің саясаты да ескеріледі.
Қазақстандағы жағдай
Қазақстан Ұлттық Банкі соңғы жылдары инфляцияны бақылауға алу мақсатында базалық мөлшерлемені бірнеше рет көтеріп, кейін белгілі бір деңгейде ұстап тұрды. Мысалы, 2023-2024 жылдары мөлшерлеме 16-17% деңгейінде болды. Бұл жоғары мөлшерлеме инфляцияны тежеуге көмектесті, бірақ экономикалық өсуді біршама баяулатты. 2025 жылы базалық мөлшерлеменің сақталуы инфляцияға мынадай әсер беруде:
• Инфляцияның баяулауы — жоғары мөлшерлеме сұранысты тежеп отыр,
• Жинақтың өсуі — депозиттердің табыстылығы халықтың жинақ жасауына ынталандырады,
• Несие нарығының баяулауы — халық пен бизнес үшін несиенің қымбаттауы.
Сонымен бірге, ұзақ уақыт жоғары мөлшерлеменің сақталуы:
• Кәсіпкерлік белсенділікті төмендетеді,
• Жұмыссыздық қаупін арттырады,
• Экономикалық өсу қарқынын тежейді. Сондықтан Ұлттық Банк алдағы кезеңдерде мөлшерлемені төмендетуге сақтықпен баруы мүмкін.
Базалық мөлшерлеме — инфляцияны басқарудың ең күшті құралдарының бірі. Оның тұрақты сақталуы инфляцияны тежеуге көмектеседі, бірақ экономикаға басқа жағынан қысым түсіреді. Сондықтан орталық банктер әрдайым деректерге сүйеніп, теңгерімді шешім қабылдауға тырысады.
Қазақстан жағдайында базалық мөлшерлеменің сақталуы қазіргі кезеңде инфляциялық тәуекелдерді бақылауға мүмкіндік беруде. Алайда болашақта экономикалық өсу үшін мөлшерлеменің біртіндеп төмендеу мүмкіндігі де қарастырылуда.
